Agjente dhe aktore ne luften e dyte boterore ne Shqiperi

Dy aktorët agjentë të SOE dhe OSS, gjatë luftës së dytë botërore në Shqipëri.

Dossier-koment

Besi Bekteshi

E fshehur për shumë kohë, e bërë tabu përsa i përket anglo-amerikanëve për tu përmëndur, historia jo vetëm nuk është thënë, por as konsideruar. Vjen një ditë dhe habitesh se si një aktor i famshëm si Anthony Quayle ose sir Anthony Quayle ka qënë një major në shërbim të të famshmes SOE, ose Special Operations Exekutive si forca e spiunazhit dhe zbulimit britanik në Luftën e Dytë Botërore, por.......në Shqipëri. E jo vetëm Quayle, që ka luajtur filmin kolosal “Topat e Navarones”, por edhe Sterling Hayden si një nga trupat më të bukur të Hollivudit, ka qënë një anëtar i OSS-së ose pararendëses së CIA-s amerikane si agjent në Shqipëri, por me pseudonimin John Hamilton. Anthony Quayle ka lindur në 7 shtator të vitit 1913 në Ainsdel Sefton në Britani dhe ka luajtur në shumë filma me luftë dhe spiunazh duke fituar duartrokitjet e kritikës dhe publikut.  Mirëpo për këtë, nuk është për tu habitur shumë sepse ai ka shërbyer si agjent në Shqipëri gjatë luftës së dytë botërore dhe ka pasur gradën major. Me veprimet e tij në retrovijën gjermane dhe marrëdhëniet e rezistencës dhe partizanëve shqiptarë, ai ju ka shërbyer në mënyrë të shkëlqyer aleatëve në sforcot e tyre në luftën kundër gjermanëve.  Filmat e tij më të njohur të linjës së luftës janë “Beteja e Riva del Plata” 1956, “Topat e Navarones” 1961 si ide për në Shqipëri, por regjizura e konsideroi të përshtashme të modelohej ngjarja në Greqi, “Operacioni Crosbow” i vitit 1965, 21 orë në Munih 1976, dhe ne kohë fitoi reputacionin e një prej aktorëve më të kualifikuar të shekullit 20-të.  Ai që i ri ka ndjekur shkollat më të mira dhe formimin në Rojal Akademi për artin dramatik në Londër. Nga 1948-56 ka qënë drejtori i Memorial Shechespeare Teatre dhe ka vazhduar të luajë filma si “Lorencin e  Arabisë” 1962, “Rënia e Perandorisë Romane” në 1964, “Ana  e një mijë ditëve” me një oscar “nomination” në 1969. ka luajtur shumë role në miniseri dhe në vitin 1985-së ka marrë titullin “Sir” dhe është shpallur kavalier i Britanisë së Madhe për pikërisht punën e madhe të bërë. Vdiq nga kanceri në vitin 1989-të ne 20 tetor. Quayle ishte pjesë e nënseksionit të forcave SOE ose Special Operations Exekutive, me qëndër në Kairo që kishte një bazë të avancuar në Bari e dizenjuar si emër “Forca 266” mbas vitit 1943 për të ndjekur operacionet në Shqipëri. Në fakt është Julain Amery në Beograd, që filloi ndërtimin e seksionit D, e pastaj Fanny Hasluck formoi një nukël për në Shqipëri. Aty janë përpunuar për të ditur si zakonet dhe momentin e klimatizimit sidomos në zonat rurale dhe fiseve, por dhe grupeve të ndryshme në Shqipëri. Misionet dhe njerzit e SOE-së kanë pësuar vdekje dhe kanë pasur shumë peripeci në Shqipëri dhe pikërisht në kohën e Quayle që thotë në kujtimet e tij “se ishte jo e përshtashme për të të përgjonte gjermanët”. Kanë vdekur dy misione të mëdha të SOE-së me rrëzimin e dy avioneve Halifaks në Shqipëri. Koleneli Nicols Artur vdiq nga kangrena mbas një eksplozioni dhe një pjesë e së vërtetës është në filmat e Quayle-s.  Hill vdiq në një aksion kundër armikut, Roberts vdiq në ndjekje mbasi ishte kapur nga armiqtë, dhe mbasi arriti të arratisej dhe ky detaj ka dalë në filmat e majorit të SOE-së britanike aktorit Quayle. Brigadieri Devis është kapur nga gjermanët në Shqipëri në janar të vitit 1944, sëbashku me Jim Ceshire, por edhe me kapitenin Traifon, por edhe me ushtarin Smith. Një nga humbjet më të mëdha të ishte vrasja nga një bombardim i gjermanëve i Philip Leik vetëm gjashtë javë mbasi ishte zbarkuar në Shqipëri. Ky është momenti kur ka punuar edhe Anthony Queyle.

Njerzit e SOE-së në Shqipëri kanë pasur privacione të mëdha, dhe jo vetëm që kanë dhënë jetën, por pothuaj kanë qënë vetëm dhe midis grupve rivale të komunistave, ballistave dhe nacionalistave përballë gjermanëve. SOE, nuk arriti kurrë të bindë sipas dokumentave të dala kohët e fundit asnjëherë fraksionet shqiptare për bashkim të plotë, dhe kështu lufta sipas tyre ishte edhe kundër gjermanëve dhe me njëri tjetrin....pothuaj si në Jugosllavi. Mbështetja e SOE ishte dukshëm në anën të komunistëve dhe delagacioni - misioni i tyre,  ishte deri në prishjen e plotë me shtetin e Hoxhës, më i shumtë te forcat komuniste.

Aktori ka shkruar disi në kujtimet e tij dhe vështirësitë e mëdha atje. Ai ka përshkruar tribalizmin si njerzor dhe ushtarak në organizim, dhe u sëmur rëndë nga malarja dhe tifoja.  Ky njeri më vonë i artit, ka mundur ti afrohet edhe Enver Hoxhës dhe shtabit të tij, por edhe të operojë në shumë vënde të ndryshme si një agjent i SOE-së britanike.  Te “Topat e Navarones” ku luan me G.Peck, A. Quin, I.Papas, Queyle ka luajtur pikërisht Queyle.

Normalisht që historia e aktorit amerikan Sterling Hayden është më e vogël dhe aktiviteti i tij në Shqipëri më i pakët, sepse ai operoi më tepër në Jugosllavi. Aktori amerikan Sterling Hayden ka lindur në 26 mars në Nju Xhersi të Amerikës.

Ai ka vdekur në 1986-të pikërisht me 23 mars nga kanceri në prostatë në Kaliforni. Ka qënë i gjatë 196 cm dhe ka marrë titullin “Burri më i bukur i filmave” nga Paramount. Ka kryer shkollën e Uasoki School Dekster dhe ka takuar produktorin Grifit te Paramountit dhe mbasi ndodhi Perl Harbur vendosi të futet në COI dhe pastaj OSS me pseudonimin John Hamilton me të cilin është njohur edhe në Shqipëri, prandaj nuk është bërë lidhja e tij si aktor i madh me emrin Hayden.  Ai ka bërë shumë aksione sekrete në Shqipëri dhe një është edhe ndihma për të shpëtuar inferimieret amerikane në bashkëpunim me britanikët. Ka qënë në bashkëveprim me komunistët shqiptarë dhe sidomos me atë jugosllavë, të cilët e kanë çuar deri te shtabi i Titos. Hayden është bërë një amirator i komunistëve dhe sidomos atyre jugosllavë, aq sa më vonë në Hollivud i dolën edhe fjalë për qënien e tij anëtar i partisë komuniste. Gjithsesi Sterling sqaron shumë mirë se kush ishin komunistët shqiptarë, vështirësitë e mëdha, në aksionet e OSS ose CIA-s në ditët e sotme dhe po ashtu edhe të ndarjes së madhe të forcave nacionaliste dhe komuniste në Shqipëri. Ai ka botuar dy libra të sukseshëm dhe ka luajtur në dhjetra filma të Hollivudit, por normalisht jo me famën e kolegut britanik Queyle, por me famën e një gjigandi të bukur të Hollivudit. 

Gjithsesi deri tani te ne,  nuk i është dhënë fama e duhur si njerëz të agjenturave britanike dhe amerikane me veprim në luftën e dytë botërore në Shqipëri. Njerzve që janë lidhur dhe biseduar deri në shtabet e përgjithshme  ushtrive partizane dhe shqiptarëve në përgjithësi, por dhe njerzve që kanë bërë aksionet e zbulimit dhe sabotimit të ushtrive pushtuese gjermane. Të dy janë dekoruar edhe për shërbimet e tyre të lavdishme gjatë luftës, dhe për artin e tyre të madh. Aq më pak në Shqipëri, që as i kanë përmëndur, dhe as i kanë respektuar sëpaku duke ditur se mbas luftës u bënë aktorë të njohur. Kjo harresë dhe mungesë është në vazhdën e shumë e shumë të tjerave që në një farë mënyrë na lidhin me perëndimin dhe sidomos me anglo-amerikanët.