Marubi, historia dhe modeli i fototekës.

Marubi, nuk është një Opinion!

Koment

Besi Bekteshi

Padyshim që një nga trashëgimitë e mëdha të modelit perendimor që ka vëndi ynë, ose më mirë trashëgimia më e madhe perendimore dhe e kohëve të progresit teknik dhe artit pamor, është fototeka Marubi.

Padyshim ka një arkiv për Marubin dhe pse është i vogël, por ka në arkivin e Muzeut Historik, dhe nuk bëhet fjalë se janë dhe momentet kur është bërë dhe dorëzimi në vitet 1970-të të fototekës Marubi, shtetit shqiptar, dhe padyshim dhe letërkëmbimi i Enver Hoxhës me të madhin Gegë Marubi.  Unë sëpaku, me tim atë, e kam takuar tre herë mjeshtrin e madh dhe shkruaj me emocion për të.  Normalisht që në vitin 1970-të, Hoxha “me hir apo pa hir” por nrealisht deklaronte në letrën tij drejtuar Gegës dhe të bijës së tij se “kjo kërkon në radhë të parë të bëhet inventari shkencor i të gjithë materialeve”! Pastaj e fton Gegën të qëndrojë në krye të institucionit të lavdishëm të fototekës. Në fakt, në atë kohë mund dhe të ishte shfaqur idiotizmi i rradhës dhe kanibalimi kulturor i diktaturës (mos harojmë se ishin pak mbas revolucionit idiot dhe vrastar kultural proletar të Kinës) dhe të ishte marrë në qafë trashëgimia e fototekës së Gegës, por jo përkundrazi!? E habitshme dhe e jashtëzakonshme.  Po, mund të kishte gjetur dikush “arsyen” te personazhet që nga klerikët e lartë dhe deri te njerzit kundërshtarë të komunizmit si shumicë në fototekën e Gegës, por jo për fat të mirë. Është e qartë që Enveri e donte dhe fotografinë e tij të retushuar, por dhe se disa francezë që ai i besonte e “mësonin për mirë”.  E para që mund të them është se, edhe pse jo e artikuluar nga një person “apropriat” për shkencën dhe fotografinë, por ajo gjë nuk është kryer as sot e kësaj dite. E dyta, sidomos në 23 vite demokraci, përveç të mirës së përgjithshme të një modeli gjysëm në diktaturë dhe gjysëm në demokraci, fototeka si një rëndësi kombëtare, qëndroi në një birucë (po të kemi parasysh vëndin) edhe pse sot është një plan tjetër komodimi shumë më i mirë për të.  Ishte koha atëhere dhe duhet thënë se “megjithse ishte diktaturë një pasuri e tillë u ruajt si shumë pasuri  të tjera qytetare dhe kulturore” dhe mirë apo keq (më vjen keq që ja morën familjes) në fund të fundit, institucionin i Fototekës ishte një krenari kombëtare atëhere dhe është edhe tani. Dakort, por megjithë respektin e brazave që kanë punuar aty, dhe botimeve dhe marrëdhënieve me botën dhe të fillimit të demokracisë, pikërisht ai “inventari shkencor” i kërkuar dhe nga Enveri dhe të gjthë më ps tij, nuk ka marrë fund. Shprehja “inventari shkencor” është sot një retro ideologjike, por sot kemi të bëjmë me “inventarin numerik dhe teknologjik, por dhe full dixhital” që në vitin 2013-të është vonë për të qënë evaziv në numra, data, dhe sidomos përcaktime tematikash të përpunuara në foto të pastruara dhe dala në publik të saktësuara dhe të punuara realisht në përmirësim të plotë. Po, në një anë origjinali i saktë, dhe në anën tjetër “dixhitalizimi i pastruar dhe përpunuar afër realitetit të një fotoje të përkryer”. Kjo mungon akoma.

Po kthehem te “Marubi nuk është një opinion”!

Në fakt drejtorin e Marubit si dhe drejtoreshën dikur, besoj se e kam intervistuar (drejtorin e sotëm) për herë të parë unë, në një televizion lokal të Shkodrës. Padyshim është një djalë i mirë. Te Klan dhe te Opinion i Fevziut, sigurisht që në këtë kohë është marrë aty për të treguar se “ e ka seriozisht me Marubin”. Unë besoj se po, por nga seriozisht në realisht, është një rrugë tepër e gjatë.

Duke filluar nga historia italianit, piaçentinit Pietro Marubi. Më kujtohen disa shkrime të miat për pikërisht këtë temë, dhe bisedat, apo dhe shkrimet e zotit Vrioni një nga personat që njeh, studion mirë histori të tilla, dhe sidomos të një personi që respekton dhe trajton historikisht historinë e fotografisë te ne.  Por historia e Pietro Marubit si një italian, që solli efektivisht “europën teknologjike” në artin e fotografisë, duhet thënë dhe përmëndur pa lehtësinë e sipërfaqsores dhe gjithmonë në sqarim, dhe jo vendosje akoma në më dyshim të historisë. Në shumë raste të një reçense dhe të një editimi historik, e mira është të gjesh dhe përdorësh fakte, apo dhe referenca. Fototeka Marubi, akoma nuk ka një histori të aprovuar dhe të zbuluar të origjinës piaçentine të Pietro Marubit. Të thënat me “unë besoj dhe unë mendoj” i takojnë një publiçisti dhe një opinionisti, dhe jo institucionit të Fototekës Marubi. Unë mendoj, se duhet hulumtuar në Piacenza më tepër. Ishte apo nuk ishte me “100-të garibaldinët” Marubi!? Çfarë roli kishte në atentatin e Kryetarit të Bashkisë, dhe ishte akuzuar dhe ndjekur vetëm nga austriakët?  Dakort, iku nga mundësia  për arrestim, por ku shkoi në fillim, në Stamboll, në Greqi si bie fjala në Korfuz, pastaj në Vlorë për të kërkuar vënd qëndrim, dhe mbrojtje nga autoritetet?  Si është puna me sugjerimin e njeriut që në Vlorë në atë kohë luante rolin e konsullit dhe i thoshte se “në Shkodër ka katolikë” dhe kuptohet do të ishte më mirë. Ishte e vërtetë vetëm kjo, apo në fakt Shkodra kishte mundësi të mëdha dhe të aftësive të tija si piktor dhe arkitekt dhe pastaj si fotograf?  Kush e mori në mbrojtje në Shkodër? Kush e konsideroi dhe e pranoi për të bërë punë në kishën orthodokse të qytetit? A ka ndërhyrë në atë kohë “konsullata italiane dhe si qëndruan austriakët me figurën e tij qoftë dhe më vonë” ? Çfarë qëndrimi mbajti valiu i qytetit të Shkodrës në këtë moment, dhe kush ndërhyri për të paqtuar disi qëndrimin e tij. Në diktaturë, nuk kanë dashur ta luajnë shumë këtë temë të një njeriu që na bën krenar ne shqiptarët për artin e fotografisë. Nuk donin, dhe pse kishin dëshirë të quanin garibaldin dhe garibaldinët një model i mirë politikisht. Kush ishte ajo gruaje shumë më e vjetër se Pietro Marubi, që konsiderohet gruaja e tij, dhe që i është gjetur vetëm një pjesë e vogël e fytyrës? Ishte gruaja e kurorëzuar!? Dhe vetëm kur të jetë vërtetuar atëhere dhe thuhet kjo gjë. Çfarë roli kishte te një 21 vjeçar  garibaldin një 40-të vjeçare e quajtur Marjeta? Dakort Pietro Marubi ishte një talent i jashtëzakonshëm, por në fakt deri në moshën 18-të vjeç si ka mundur të lëvrojë të gjitha e sidomos arkitekturën, pikturën, skulpturën dhe pastaj fotografinë me kaq shumë vërtetim. Më pas unë mendoj, por kjo nuk është një diçka që thuhet “besoj dhe mendoj” por që vërtetoj se kështu është dhe ka fakte. Ku ishin zbatimet e tij në arkitekturë dhe pikturë? Si ishte qëndrimi i tij politik për lëvizjet në Shqipëri?  Në Shkodër e kam fjalën për të rastet, sepse pikërisht këtu është dhe kulmi i aktivitetit të tij të madh.  Mos i ka bërë ndonjë konsulli apo konsulleshe ndonjë pikturë dhe mos ka rregulluar ndonjë ndërtesë të ndonjë prelati të madh dhe njeriu të rëndësishëm të kohës? Në vëndin e tij e konsiderojnë shumë për fotot e martesës në familjen Mbretërore të Malit të Zi dhe normalisht që po dhe për arsye të fotove, a ishte fotograf i oborit aty, dhe tashmë italianët si e trajtonin një ish garibaldin?  A bashkëpunonte me ndonjë revistë apo gazetë italiane (sigurisht që po) dhe si ishin marrëdhëniet ndërkohë? A është përndjekur më nga austriakët në Shkodër, i madhi i fotografisë shqiptare, dhe kush e ka mbrojtur në qoftëse dihet se po? Çfarë teknikash ka ndjekur ndërkohë mjeshtri i madh? Kur akoma ka dyshime të mëdha se “është apo nuk është Hamz Kazazi në foton që konsiderohet e para” si mund të shpallet një më përpara, pa sistemuar historikisht një diçka që prej vitesh është gabim?  Për të bërë histori, duhet të ketë një model të tillë të plotësuar dhe jo refraktar dhe nuk është vetëm problem i fototekës Marubi, por kërkon një angazhim të madh sidomos për vitet në vazhdim, për të bërë dhe historinë e plotë, të qartë dhe vërtetë të njeriut të madh të fotografisë shqiptare. Ju duhet treguar historikisht dhe praktikisht dinastia si shqiptarëve dhe botës realisht dhe qartësisht.

Padyshim se Pjetër, Kel dhe Gegë Marubi, janë njerzit e lartë të dinastisë, duke mos përjashtuar vëllain e Kodhelve të vdekur herët. Po ti shtojmë aktivitetin e Kol Idromenos  si një dishepull i “multi profesionit” si pikërisht mjeshtri Pietro, atëhere as me “unë besoj dhe as mua më duket” duhet shkuar drejt kompletimit të historisë së madhe të dinastisë Marubi. Të secilit në mënyrë të qartë dhe të përbashkët, në një vëllim të mirë kopsitur dhe jo nga modeli i “provincializmit shkodran”, dhe me konceptin e largimit jashtë të të tjerëve nëpër botë dhe Shqipëri, por duke respektuar të gjithë, dhe shpallur vetvetiu një konkurs kombëtar. 

Kurse teknikisht!  Gega është i madhi i punës së qartë profesionale, (ishte profesionalizuar në Francë) kurse babai i tij Keli, një aktivist politik dhe pse jo biografik dhe artistik i fotografisë. Tashmë nuk mund të lejohet që foto dhe grup fotosh, të kenë editime me kohët si datim “nga viti 1980-1900” dhe për më tepër, nuk lejohet më që përafrimi të jetë vetëm krahësimor, dhe jo në fund të fundit, profesional teknik shkencor, në fund të fundit me teknikat e reja. Patjetër duhet fondi i qartë buxhetor, por në kohën e sotme, teknikat janë të mëdha, dhe nuk ka nevojë të bëhen pazare si dikur nga fillimet e viteve 90-të, për publikimet dhe sistemet e përdorimit të pasurisë tonë fotografike nga qoftë dhe francezët.

E fundit për të cilën duhet të them se “nuk është një opinion” është se një mënyrë e mirë dhe e qartë është jo vetëm ajo punë e mirë që është bërë dhe po bëhet në Fototekën Marubi, por dhe krijimi i fundit dhe modern të fotografisë “Marubiane”  dhe fillimi i plotë i restaurimit të fotove të rëndësisë së veçantë. Dakort, mund të jenë dhjetra mijra, por ato duhet të shkëlqejnë dhe të jenë plotësisht të rregulluara dhe të botuara në mënyrë të tillë.  Të dalin pa asnjë gabim kohe dhe mirëmbajtje të tilla foto. Padyshim në fototekën Marubi, dhe me një staf të shtuar shumë të aftë për të bërë pikërisht e profesionalisht këtë gjë.  Këtu duhet të fillojë dhe botimi i qartë dhe i tipologjisë “marubiane” e cila ka sa të duash punë. Albumet e tillë , janë vërtetë një cilësi, kurse puna me albume të mbledhjes së fotove dhe editimit të tyre tashmë ka përfunduar  kohën dhe nuk vlejnë më.

Marubi nuk është një opinion, dhe nuk duhet të jetë. Fototeka Marubi është në Shkodër, i takon Shkodrës, është diçka shkodrane, por duhet të jetë kombëtare kur në fakt fotot dhe postkardat e dinastisë janë dhe  ndërkombëtare. Mentaliteti “opinion” dhe sidomos refraktar provincial, nuk i bën mirë kësaj pasurie të madhe shkodrane në Shqipëri.  Marubi sigurisht nuk është një opinion, por një qartësi e madhe kombëtare shqiptare.

Dalin për publikun, tekstet e shumta të mbledhësit të madh shkodran të folklorit

Kasem Taipi, ose mbledhësi legjendë i folklorit i pa respektuar në kohë!

Dalin për publikun, tekstet e shumta të mbledhësit të madh shkodran të folklorit

Koment

Besi Bekteshi

 Një nga dosjet më të plota dhe me shumë rëndësi në arkivin e Muzeut të Shkodrës, është dosja e mbledhësit më të madh të folklorit në Shqipëri, njeriut autodidakt, por shumë të veçantë që qyteti i Shkodrës ka nxjerrë për të plotësuar edhe kolanën e tij të famshme të prodhuesve dhe mbledhësve të artit popullor Në fakt janë mijra e mijra vargje, mijra emra dhe mijra elementë të historisë, që me anën e punës së jashtëzakonshme të Kasem Taipit, tashmë janë pjesë e trashëgimisë të madhe jo vetëm shkodrane si më i madhja në Shqipëri, për nga prodhimi, por dhe asaj shqiptare. Dosja e tillë në Arkiv është e plotësuar mirë dhe qartë, por aktiviteti i tij është pa dyshim jo kaq i mirë i respektuar si duhet, dhe sa duhet, në konceptin e kontributit të jashtëzakonshëm që ka lënë me biografinë e tij dhe prodhimin e punës së madhe mbledhëse të folklorit. Mund të përmënd se në Shkodër ka një rrugë me emrin e tij, dhe kjo i bën nder Këshillit Bashkiak të qytetit, por kulturalisht dhe moralisht, e gjithë kjo pune gjigande e një njeriu për më tepër patriot, nuk është vënë në vëndin e duhur. Janë shumë e shumë këngë të folklorit shqiptar dhe atij verior e për më tepër shkodran, ulqinak dhe më gjërë, të cilat bazën e tyre origjinale e kanë nga “gjetja dhe impronta” e Kasem Taipit. Një pjesë e madhe e këngëve të cilat kanë shkuar në lartësinë e madhe gjatë viteve të diktaturës dhe kjo duhet përmëndur, kanë diturinë e saktë të Taipit, dhe në shumë raste, është ndryshuar origjinali, por në fakt mjeshtri i madh tashmë e ka lënë të saktë, duke bërë dhe dallimin e rastit. Janë shumë perla vargëzuese dhe muzikore të popullit që origjinën e tekstit të ardhur në kohë e kanë pikërisht te Kasem Taipi. Është një punim i mirë i Selami Tabakut dhe Xhyher Canit, që më herët në vitet 1990-të,  i bën një sqarim të mirë dhe të bukur veprës dhe jetës së tij, dhe padyshim kjo është dhe baza e vetme studimore e mbledhësit të madh dhe më të rëndësishëm të folklorit në Shqipërinë e veriut. Padyshim ai nuk është një krijues, dhe këtu nuk ka pse të bëhet diversion, por është arkivuesi i madh dhe i drejtë i teksteve dhe folklorit, por pa e ndryshuar atë, pa e luajtur nga origjinali, është padyshim më i madhi. Ai ka lindur në vitin 1893 dhe vdiq në vitin 1935-së, por aktiviteti patriotik në frymën e lidhjes së Prizrenit, pavarësisë dhe vazhdimësisë patriotike në vitet 1920-të janë të mëdha. Ka lënë shumë dorëshkrime shqip dhe të këngëve popullore, dhe janë shumë prej tyre në Institutin e Kulturës Popullore të arkivuara dikur, dhe pjesa e plotë e tyre është në formë të kopjeve në arkivin e Shkodrës në Muzeun Historik, pikërisht në dosjen e tij. Botimin e tyre ai e ka filluar si mbledhje në vitin 1915-të, dhe e sqaron këtë në botimin e “Zana Popullore” dhe ai kujdeset aty për gjuhën dhe këngët e popullit. Në fakt, ai është një vazhdues origjinal i të madhit Zef Jubani  që në vitin 1871 ka botuar në Trieste “Përmbledhje këngësh popullore dhe rapsodi poemash shqiptare” dhe padyshim  në këtë rrafsh janë dhe Th. Mitko dhe S. Dine. Në fakt ajo që dihet është se Kasem Taipi mblodhi të sakta dhe të plota si drejtshkrim dhe vërtetësi 22.000 vargje, dhe në këtë pikë ai është i pa konkurueshëm. Shetijet e tij në trevat shqiptare janë një legjendë pune e pa lodhur, sepse ndryshe nuk mund të mblidheshin me kaq dashuri dhe pasion të tilla visare dhe pasuri të mëdha folklorike. Edhe në arkiv, ndarja e këngëve është sipas metodës së librave të Kasem Taipit. Pra janë këngët e trimërisë, ose epika shqiptare dhe historia e vërtetë në këngë. Është pikërisht botimi i vitit 1933, apo “Zana Popullore” që ka këtë drejtim. Në fakt, aty janë epikat e mëdha të luftës që kanë ardhur edhe sot si Oso Koka, Mic Sokoli, Zef Jakini dhe Mustaf Brozi, Shtatë Shaljanët etj etj.  Bie fjala ndër sundimtarët më i thekshmi në këngë është Kara Mahmud Pasha, dhe luftrat e tij. Por del mirë dhe qartë dhe Hamz Kazazi, si një luftëtar kundër reformës së tanzimatit. Këngë për Dasho Shkrelin, Mustën dhe Halilin, ka këngë për Ali Pashën e Janinës dhe shumë e shumë këngë të tjera. Po, Kasem Taipi ka mbledhur dhe këngën për Dora D’istrian, dhe motivet që i bëjnë jehonë të madhit Pashko Vasa. Pastaj ndarja e dytë dhe si libër ka dy ndarje nga ana e tij, që janë “këngë dashurie” dhe “valle dhe argetime”, kurse vëllimi i tretë, ka këngët e ahengut dhe përrallat e “Osos së fallxhores” të cilat janë perla të vërteta folklorike akoma pa respektin e duhur në Shkodër dhe Shqipëri.

Problemi është se ky folklor, dhe këto këngë të jashtëzakonshme, tashmë në ditët e sotme të një shfrenimi letrar dhe muzikor, pa bazement letrar dhe artistik, por dhe brëndi të ADN-së tonë kombëtare, i duhet vënë respekti i duhur.

Kasem Taipi është një siguri e madhe letrare dhe artistike, dhe mendoj se është dhe momenti, që këtë siguri duhet ta shfrytëzojmë për të risjellë anën e pastër folklorike dhe letrare në pidestal. Padyshim që një aktivitet, një sesion letrar dhe folklorik për tekstet dhe pastaj pse jo dhe për muzikën, duhet organizuar për ti bërë të mundur dhe pjesës së re të studiuesve dhe pse jo rinisë, për seriozitetin e kësaj vepre dhe këtyre teksteve. Shkodra në fakt, duhet të promovojë kthimin në identitet dhe trashëgiminë kulturore të saj, sepse aty ruhen dhe vlerat e shumta shqiptare, duke qënë se ka “ekzistuar tregu më i madh folklorik dhe letrar në trevat shqiptare”. E vërtete është se Shkodra, ka bërë shumë në këtë drejtim, por është treguar paksa selektive, dhe pikërisht kjo nuk i vlen më qytetit të mrekullueshëm tradicional dhe të pasur me folklor. Një çmim për tekstin popullor dhe gurrën popullore, dhe një organizim i tillë është i detyrueshëm në Shkodër dhe pse jo më gjërë se sa kaq. 

Gjithsesi, tashmë arkivi i Muzeut të Shkodrës, ka në dispozicion për studiuesit dhe publikun, tekstet dhe kjo bëhet për “arkivat e hapura” dhe kohës së sotme të teknologjisë së informacionit ku përmbajtja i tyre do të jetë pak më vonë, dhe një veprim online për të gjithë. Padyshim që Kasam Taipi kërkon dhe një nderim akoma më shumë si vlersim i një brezi të tanishëm për mbledhësin e jashtëzakonshëm shkodran. Një medalje dhe një titull i lartë, është pa asnjë kapërcim në kërkesa, i domosdoshëm.

Familja Ebreje Arditi dhe tragjedia e vitit 1944

Familja Arditi, dokumentat në dosje, hebrenjtë dhe Shkodra!

Nga Besi BEKTESHI Vetëm një familje me origjinë të qartë dhe të plotë hebreje është burgosur, internuar dhe shfarosur në vitin 1944 në Dakau dhe kjo është familja Arditi. Padyshim që në Shqipëri është një histori e jashtëzakonshme e trajtimit në mënyrë të mirë dhe mbrojtëse të familjeve dhe individëve me origjinë hebreje. Është një histori që na nderon në sy të botës së qytetëruar, dhe na fut në popujt më të qartë në jetën e kulturuar dhe të shpirtit tolerant dhe bashkëpunues për mirë në multikulturalizëm, por në mënyrë të veçantë në konceptin racor të këtij elementi. Duke u kthyer te familja Arditi, më duhet t’u shtoj fakteve për këtë familje edhe të dhënat e marra dhe të dala për herë të parë tashmë në gazetën “SOT”, nga “Komiteti i Veteranëve” i kohës, i cili i konsideron dëshmorë dhe viktima të luftës dhe tregon dhe momentin e tyre fatkeq në vitin 1944. Polemikave mbi këtë familje në fakt, që në fillim mund t’i përgjigjem me të vërtetën se ajo pjesë e origjinarëve hebre që mbeti në Shqipëri, u trajtua mirë nga shteti dhe shoqëria e kohës. Por polemikat e vetme nuk janë ndonjë gjë dhe njërin prej pinjollëve të kësaj familjeje e kam pasur dhe inxhinier elektrik dikur në fillimet e punës time në rini. Ai trajtohej shumë mirë. Polemikat kanë nisur nëse është dorëzuar, spiunuar apo jo kjo familje nga qytetarët? E kjo është një polemikë jo vetëm e kotë, por dhe cinike nëqoftëse kemi parasysh se nuk ka kurrfarë të dhëne mbi armiqësitë që kjo familje mund të kishte pasur në rrugën “Badra”, ku kanë banuar. Jo vetëm kjo, por edhe dashamirësie e jashtëzakonshme në një jetë të kaluar pa probleme.

Në dokumentat e veteranëve, të cilët përcaktonin edhe dëshmorët, heronjtë, të internuarit, të burgosurit, të vrarët, është dosja e posaçme të njerëzve të internuar në Prishtinë dhe Mitrovicë dhe pastaj në Dakao, Berlin dhe Buhenvald, Mathausen etj. Padyshim që ka firmat dhe vulat e Hys Zajës dhe Jup Troshanit, dhe normalisht që unë vetë personalisht di qartë dhe mirë këtë histori internimesh nga gjermanët në vitin 1944, sepse dhe babai im ishte një prej të internuarve të tyre, por i shpëtuar gjallë për fat. Në këtë dosje të posaçme flitet me rradhën e vendosur prej tyre për Dario Zhak Arditi i lindur 1917, i arrestuar në dhjetor 1943 dhe burgosur në Shkodër, por pastaj është çuar në kampin e Prishtinës në maj 1944. Pastaj mbas dhjetë ditësh është dërguar në kampin e shfarosjes në Dakau në Gjermani ku është eleminuar, ose vrarë me gaz. Më pas vijnë po kështu emri e Leon Zhak Arditi i vitit 1943, po ashtu i arrestuar në dhjetor dhe internuar në maj 1944 me po të njëjtin fat. Vjen pastaj Luka Zhak Arditi i datëlindjes 1890-të, me po të njëjtin fat, pastaj Luçie Zhak Arditi e vitit 1910 dhe në fund Ugo Zhak Arditi i vitit 1927, që mbyll tragjedinë e një familje hebreje në Shkodër. Të gjithë kanë vdekur në Dakao ku u vra apo vdiq dhe Zyhdi Muhemet Repishti, i cili u torturua në burgun e Gestapos në Shkodër dhe i ra fati i zi të vdiste dhe ai në Dakao, por mbasi kishte qenë në Mathauzen. I vetmi që shpëtoi nga kjo familje ishte djali i madh Mosi. Ai ishte dhe vazhdoi si një farmacist i nderuar dhe i respektuar. Polemikat mbi zhdukjen e një familjeje shkojnë në drejtimin se “ja pra që është zhdukur një familje” dhe padyshim që familja është zhdukur në këtë mënyrë të sipërtreguar, por…!? Por nuk ka kurrfarë të dhëne se kjo familje nuk u mbrojt apo se u shit në atë kohë. Nuk ka, dhe për më tepër dihet qartë se përpara tyre italianët i kishin të skeduar se kush ishin dhe çfarë bënin apo ku banonin. Për më tepër se me ardhjen e gjermanëve dokumentacioni i kuesturës ra në dorë të tyre. Një nga nuset e familjes dhe sidomos ajo e quajtur Sara, apo pikërisht e shoqja e inxhinierit, duke marrë pjesë në polemika falenderon popullin e Shkodrës për respektin dhe trajtimin ndaj familjes Arditi. Ajo tregon se familja është arrestuar menjëherë në rrugën “Badra” dhe “shpëtoi” vetëm Zhaku i cili ishte në farmacinë e familjes. Ai merr vesh se janë marrë nga gjermanët dhe gestapo dhe vrapon për ti shpëtuar, por arrestohet për vete. Në fakt, Sara tregon se ai kthehet gjallë nga Prishtina, por as që bëhet fjalë se gjen gjallë më gruan dhe fëmijët e deportuar. Janë disa shqiptarë që janë kthyer gjallë dhe në këtë vijë ishte dikur dhe babai im, duke më treguar dhe atë pak që dinte mbi historinë e dhimbshme të farmacistit hebre. Por në fakt, ajo, pra Sara, tregon se kësaj familjeje nga disa familje shkodrane “ju është lutur për ndihmë”, pra për ti fshehur dhe vetëm mos pranimi në ardhjen e gjermanëve, ka sjellë dhe pastaj arrestimin e tyre dhe vrasjen në kampet e përqendrimit. E kjo duket qartë dhe në atë çfarë shprehet edhe në cilësimet komiteti veteranëve. Dario është shpallur dëshmor dhe të tjerët viktima, por unë kam dosjen e kohës së “diktaturës” që deklarojnë “qëndrimin e mirë politik të tyre”.

Gjithashtu janë faktet e qarta të “fshehjes” së qytetarëve të tjerë me origjinë hebreje të cilët ose u fshehën, ose u “kthyen” në myslimanë, për ti shpëtuar rrezikut të raprezaljes së gestapos. Kurse familja Arditi ishte qartësisht e dukshme, si me biznesin dhe me shtëpinë dhe lëvizjet në kohën kur rreziku i deportimit nga gjermanët ishte i madh. Në dokumentacionin e tashmë dalë për publikun, janë pikërisht këto anëtarët të familjes Arditi, por së bashku me to janë dhe Alush Shefqet Dibra i vrarë në Dakau, Ahmet Muho Cungu i çuar në Hamburg dhe çliruar nga amerikanët. Gjergj Shkurtaj, i internuar në Frankfurt dhe liruar nga amerikanët. Luigj Simon Sula i vrarë me gaz në Dakau. Po ashtu dhe Mirash Pal Biba, i vrarë në Gjermani, por pa u caktuar mirë vendi. Ndrec Shtjefen Shtjefni, i kapur dhe internuar në Lingen dhe i liruar nga aleatët. Pashuk Simon Gjeravina, i internuar në Hylz dhe i liruar nga aleatët. Po në Hylze është internuar dhe Pashuk Simon Hila, i kthyer mbas lirimit nga aleatët dhe mbas tij Rrok Ndue Lazri i interuar në Zigen, pastaj Rifat Murat Laçej i internuar në Hamburg VII-A dhe i liruar nga amerikanët. Mbas tyre vjen Selim Beqir Golemi i internuar në Laipzig dhe aty është vrarë i pushkatuar. I fundit është Vehbi Sait Ramadani i internuar në Mathhauzen dhe Ervil në Francë dhe i ardhur gjallë në Shqipëri në 7-3-1945.

I shtova dhe këta persona, të cilët as nuk janë hebrenj dhe nuk janë kursyer nga gjermanët në mënyrë të qartë dhe për të thënë se normalisht që janë deportuar në të njëjtën kohë me familjen Arditi dhe pothuaj kanë bërë të njëjtën rrugë. Historitë e larta të ndihmës, mbrojtjes dhe daljes zot nga shqiptarët të hebrenjve në Shqipëri, nuk mund të sfumohen nga tragjedia e një familje hebreje, e cila kishte fatin e keq të mos merrte masat për tu mbrojtur në kushtet e një raprezaljeje në majin e vitit 1944. Por respekti dhe vazhdueshmëria e fatit të mirë të djalit të madh Mosi, tregojnë dhe momentin e madh të një populli që nuk ishte dakord me asnjë lloj gjenocidi, dhe me asnjë lloj hakmarrje raciale dhe sidomos me habrenjtë. Ka dhe në Shkodër të tjerë me origjinë të tillë, dhe padyshim dhe kjo tregon se momenti ka qenë fatal për familjen Arditi. Gjithsesi, dokumentat vërtetojnë se familja që pasoi dhe mbijetoi, nuk u persekutua, por nuk doli asgjë në fakt që të tregonte dhe “spiunimin” e tyre. Përndryshe diktatura do të kishte përdorur këtë element jo kaq shumë për “çështjen hebre”, se sa për të evidentuar njerëzit kundra tyre. Arrestimet e deportimet e shumë shqiptarëve vërtetë u bënë me disa bashkëpunëtorë për në Prishtinë, por kryesoret ishte dokumentat në Kuestura, me emrat dhe mbiemrat e komunistëve dhe nacionalistëve me drejtim të majtë, por dhe me origjinarë hebre në Shkodër dhe biles dhe Tiranë. Ishin këto dokumenta që sollën dhe tragjedinë e familjes Arditi.

Për herë të parë emrat e drejtuesve dhe nëpunësve të Bashkisë së Shkodrës në 1916-të.

Kur bashkia funksiononte si një model administrimi perendimor në vitin 1916.

Dossier

Besi Bekteshi

Nga dokumentacionet më të jashtëzakonshme të funksionit administrativ dhe të pushtetit vëndor në kushtet e një pushtimi dhe komande ushtarake, është viti 1916, kur austriakët dhe gjenerali Trollman kishin arganizuar në Shkodër. Ishte i vetmi qytet në Shqipërinë e 28 mije km katrorë që kishte kushte rendi, administrimi vëndor, spitali, ndihme sociale, punësimi në shërbime, shkollimi, ndriçimi, zyrash ankimi etj etj. Mu kujtua e gjithë kjo praktikë e dosjeve të vjetra të Bashkisë, ose dosja (D1) e cila ka pastaj dhe elementë të veprimtarisë në këto vite të jashtëzakonshme vërtetë pushtimi, por të një përpjekjeje dhe nga qytetarët shkodranë, për të shkuar drejt perëndimit. Dje në Këshillin Bashkiak të Shkodrës, ka ndodhur një çudi e madhe “politike”, sepse këshilltarë nga anët e ndryshme politike (disa), hedhin firma kundër një këshilltari për më tepër punëdhënës i madh në Shkodër, dhe pastaj nuk i dalin zot  ballas firmave të vendosura sipas zbulimit të mediave. Për turp, dhe për një “demokraci çalamane në Shkodër” e gjitha kjo. E kur po bisedonim me kolegët, ju paraqita Bashkinë e Shkodrës në vitin 1916-të, me Kryetar Musa Juka dhe Nënkryetar Luigj Gurakuqin, por dhe me anëtarë qytetarë të rëndësishëm të Shkodrës, arritëm në konkluzion, se atëhere ka pasur burra.

Këtu e kam fjalën. Dy fotot e jashtëzakonshme të Arkivit të Muzeut Shkodër, paraqesin vitin e jashtëzakonshëm fushë beteje, dhe me austriakët si pushtues, por dhe vendimin e parisë së qytetit për të bërë punën e administrimit të bashkisë. Një foto është në oborrin e vjetër dhe tjetra në korpskomandën e Trollmanit. Ku është interesantja dhe për sot? E para njerzit e bashkisë dhe këshillit bashkiak në Shkodër. Po ishin Musa Juka, Luigj Gurakuqi,  Ndrekë Vogli, Basri Asllani, Serafin Mazreku, Tahir Dizdari, Januz Buliqi, Zef Meshkalla, Kel Çollaku, Sandër Saraçi, Gjon Çoba, Fahri Rashiti, Pashko Haxhija, Elez Sokoli, Maliq Bekteshi, Pjetër Kakarriqi, Shaqir Gjylbegu, Halil Kraja, Mehmet Bushati, Daniel Gjorgji, Tahir Mandija, Ali Ulqini, Kel Çollaku, Tut Koçobashi, Sait Bilali etj etj. Vetë zgjedhjet dhe organizimi ishin një moment gjysëm demokratik sepse vërtetë ishte pushtim, por përfaqësuesit sipas lagjeve ishin me një përfaqësim demokratik për kohën si zgjedhje lokale. Nuk kishte asnjë arsye religjonare dhe pse në fakt, përfaqësuesit ishin në tre religjonet. Por kleri nuk është pasur si referencë në këtë rast, dhe kjo është e shprehur dhe në komandën austriake të kohës. Një pjesë e madhe, kishin shkollim jashtë dhe shkollim të qartë, kurse të tjerët ishin pjesë e një backgroundi...që austriakët, e kishin të sigurtë. Ishte një pushtim dhe luftë botërore dhe Shqipëria një vënd i shkelur, por Shkodra ishte akoma nën rivendikimin sllav dhe kryesisht serb tashmë. Austriakët ishin pushtues, por dhe garantues që ushtrinë serbe të mos guxonin të afroheshin, ose të guxonin por të përballeshin. Ato kishin një lloj përkrahje në popull dhe disi më pak në “aristokracinë vëndese” por kishin vendosur rend dhe rregull.

Por nga ana tjetër, kush ishte realisht interesante përveç rrogave të tilla si bie fjala Juka merrte 500-të korona dhe Gurakuqi 350-të të tilla?  Interesante ishte sistemi i shërbimeve të Bashkisë. E para qyteti ndriçohej dhe me ndezje vajguri dhe një motorr. Ishte e gjithë qëndra dhe disa rrugë kryesore si zgjatim që ndriçoheshin. Kishte shërbim postar të mirë organizuar, dhe mirë të paguar. Kishte një njësi komunale për pastrim kanalesh dhe rregullim rrugësh. Kishte shërbim sanitar dhe higjenizues që pononte në çdo lagje të qytetit të madh. Tirana ishte afër 8000 banorë në atë kohë, dhe Shkodra rreth 32 mijë banorë. Këto shërbime ishin falas, sepse qyteti nuk kishte shumë taksa përveç doganës që e kontrollonin austriakët dhe tregut por dhe pazarit, kështu që korpskomanda paguante për shërbimet pikërisht bashkinë e cila realizonte me përpikmëri ato. Ka dhe dokumenta pagesash dhe të faturave të tilla. Pastaj shkollimi dhe spitali i parë normal, por dhe shkolla teknike e madhe që ishin një mrekulli e austriakëve dhe padyshim të Bashkisë së Shkodrës. Duke i shtuar edhe rreth 11 shkolla fillore dhe një e arsimit më të lartë në qytet, mund të them se Shkodra ishte kryeqyteti i Shqipërisë në atë kohë. Bashkia e Shkodrës shërbimin funeral e bënte falas, dhe taksa e rrugëve ishte minimale, kurse ndihma sociale ishte për familjet e varfëra dhe gjysmën e nxirrte Bashkia, kurse gjysmën komanda e austriakëve. Janë drejtuar rrugët në 1916-tën, dhe pse ishte luftë, dhe janë disa segmente në Shkodër, që morën formën e duhur dhe u mbollën shumë pemë të bukura që janë edhe sot në gjatësi përveç ekzistuesve. U riparuan dy xhami dhe një kishë, sepse ishin dëmtuar shumë dhe koronat i nxorri me ndihmën e austriakëve Bashkia e Shkodrës. Sasia e të vobektëve ishte e madhe, dhe Bashkia krijoi fondin e punës komunitare për pastrim rrugës dhe gjelbërim, por dhe hapje kanalesh dhe rrugësh të reja. Zakoni i peshkut të vogël që falet u mbajt në formë dhe përmbajtje, dhe u ngritën dy azile pleqsh kryesisht të njerzve që kishin mbetur vetëm nga 1913-ta për ti ushqyer dhe për të pasur një strehë. U rregullua tregu i madh i Shkodrës, dhe ishte vëndi i zbatimit të taksës. Taksambledhësit e Bashkisë kishin uniformat e para dhe mjetin e identifikimit, por dhe mjetet  bllokimit të tregtarëve abuzues dhe Bashkia kishte vendosur për kohën çmime tavan. Çmimet kontrolloheshin në mëngjez, dhe po të gjëndej ndonjë tregtar me shitje mbi tavanin sekuestrohej dhe dënohej me tre ditë burg dhe 20 korona gjobë.  Qarkullimi me armë u ndalua, dhe Bashkia nuk kishte në pushtetin e saj polici, por komanda kishte një xhandërmari me shqiptarë të armatosur, që patrullonin në rrugët e qytetit të madh.  Kush nuk çonte fëmijën në shkollë si Bashkia dhe komanda, e dënonin me punë komunitare dhe propozonin burg për prindin e fëmijës. Flamuri austriak ishte në krye, por në shkollë ishte i ngritur flamuri shqiptar, dhe po ashtu dhe bashkia kishte dy flamuj të ngritur. Po, por flamuri shqiptar ishte kryesori. Mbledhjet e Këshillit Bashkiak për vendime parësore bëheshin të hapura për publikun, kurse për financat të mbyllura, por nesër shpalleshin me tellall dhe fletë palosje, apo postera të mëdhenj në rrugët kryesore. Një mik i imi thotë sot, se shpallja me tellall dhe të shkruar e vendimeve të plota të Këshillit Bashkiak, është më mirë se sot kudo në Shqipëri. Gati gati, kishte më shumë transparencë. Nuk kishte akoma grupim të qartë politik me majtas dhe djathtas, por qëndrimi bashkë i Jukës dhe Gurakuqit, ishte i kuptueshëmn dhe pse më vonë do të ishin problemet ndryshe. Librat dhe gazetat shpesh herë faleshin në publik, sidomos në tubimet shtetërore. Gjuha shqipe dhe gjermanishtja zotëronin, por shqipja e kësaj kohe, është më mirë e shkruara se kurrë ndonjëherë deri atëhere.  Grabitësit e mbi 200 koronave rezikonin jetën, grabitësit  e karvaneve me armë po ashtu. Dëmtuesit e pronës shkonin deri në 15-të vite burg, falsifikatorët po ashtu dhe përveç komandës austriake dhe gjykatës ushtarake, ishte dhe një këshill juridik civil, që merrej me çështje ligjore me të lehta dhe me problematikë pronësie dhe rregulli zyrtar apo dhe qytetar.

Ka rëndësi të thuhet se Bashkia e Shkodrës ishte administrata e vetme vëndore e qartë ngritur, dhe që quhej Perlimntare dhe ishte trashëguese e asaj të vitit 1913.

Qyteti në fakt nuk mbeti asnjëherë pa një të tillë, dhe normalisht ishte diçka që e ndante nga qytet e tjera shqiptare. Nëpunësit e Bashkisë së Shkodrës, tashti janë zbuluar në një shumicë emrash dhe padyshim përbënin hallkën kryesoe të qytetit më të madh shqiptar të asaj kohe. Bashkia e Shkodrës është e para në Shqipëri, që ka emetuar bileta të barabarta me valutën, është e para që ka krijuar xhandarmarinë e vëndorëve, është e para që ka kontrolluar dhe ngritur sistem arsimor të qartë dhe të paguar, është e para që ka krijuar shërbime bashkiake falas, dhe pastaj e para që ka pasur taksa të ngritura në sistem fiskal, është e para Bashki në Shqipëri që ka pasur fonde për të vobektit apo mbrojtjen sociale dhe sistem të tillë, është e para që ka bërë investime të mëdha publike si ndriçimi dhe rrugët me fondet  saj. Normalisht kishte burra dhe kishte njerëz të jashtëzakonshëm në atë kohë, më përpara dhe më pas, por kishte dhe njohuritë e të huajve dhe bashkëpunimin e tyre. Me pushtimin austriak në luftën e para botërore ishte në këtë mënyrë, vazhdoi me governatorin britanik në 1918-të po kështu, dhe nuk u shthur dhe me guvernatorin De Fortue. Bashkia e Shkodrës ishte një institucion i parë vëndor i vazhdueshëm, me flamur shqiptar dhe vula të tilla, dhe pse nën sundim dhe administrim të huaj dhe kishte njerëz tepër të përkushtuar dhe patriotë në drejtim.

Emrat e vitit 1916-të dalin për herë të parë dhe ishin padyshim qytetarë të nderuar të Shkodrës.