Dy "vagabonde ne Shkoder"

Qyteti ku  “dy vagabondët”,  kuptuan se nuk mund të sundohej kurrë.

Mali i Zi me Shkodrën, do të ishte si një “zbutës”, i vogël dhe i pa aftë,  me një luan tepër të madh....!!

Koment-dossier

Besi Bekteshi

Historian, Arkivi i Muzeut Shkoder

Kanë disa botime Jan dhe Cora Gordon, “dy vagabondët”,  me pikërisht këtë etiketim që i kanë bërë vetes. Kanë edhe një udhëtim të tyre në vitin 1927 të quajtur “Dy vagabondë në Shqipëri”, por po kështu, i kanë edhe për shumë vënde të tjera të botës me udhëtimet e tyre të shumta kudo.

Por në fakt, unë po i referohem një udhëtimi që fillon në një spital të Serbisë, në kohën e luftës me Austro-Hungarinë, kur normalisht lufta kishte edhe viktimat e shumta të saj. “Vagabondët Jan dhe Cora Gordon” kishin jo vetëm dëshirën për të vizituar dhe dokumentuar, por Cora, kishte edhe talentin për të vizatuar dhe fotografuar. Idetë e dy udhëtarëve ishin se po bëhej një luftë e padrejtë dhe popullit sllav, dhe në përgjithësi rajonit po i bëhej një padrejtësi, por përgjatë viteve 1914-15, duke shetitur dhe shkelur Malin e Zi dhe sidomos Shkodrën, binden se gjërat nuk janë aq të lehta dhe asnjëherë nuk mund të nxjerrësh konkluzione të qarta, pa prekur dhe shikuar realitetin nga afër.

Gjithsesi pjesa e vizitës në Shkodër, është një nga më të arrirat dhe të bukurat, të përshkruara nga Jan Gordon, dhe patjetër në shkrimet e më vonshme te “THE LUCK OF THIRTEEN” dalin edhe foto, natyrë, zakonet dhe jeta e qytetit më të madh shqiptar të asaj kohe. Normalisht, duke qënë se kishin lidhje më të shumta me pjesën e Malit të Zi, të dy “vagabondët” po mundoheshin të njihnin dhe qytetin, për të cilin kishin dëgjuar shumë, dhe që kishte një liqen madhështor dhe fortesën që sipas çiftit udhëtues nga më të njohurit në botë ishte....fortesë veneciane!! Por mua më ka leverdisur të marr disa pjesë të Jan Gordon në ditarin e tij për Shkodrën, që e quan si “qytetin e urrejtjes” dhe këtu ai fut pa ditur qartë raportet religjonare, por pastaj bindet edhe për raportet me fqinjin e vogël, të qytetit të madh Shkodër.... që është Mal i Zi.

Ishte përshkruar si qytet i bukur thonë “vagabondët” Jan dhe Cora për Shkodrën, por në pamjen e parë na u duk i çuditshëm, karakteristik dhe i madh. Po shikonim mijra e mijra mure me porta të mëdha....!! Nomalisht këtë po e përshkruanin mbasi kishin parë madhësinë dhe bukurinë e liqenit dhe maleve përreth. Përshkruhet qyteti i ndarë në pjesën muhamedane dhe atë katolike, por me të njëjtat mure, rezervatecë, dhe rrugë që në fund mbylleshin me një portë të lartë dhe derë të madhe.  Udhëtarët kuptuan se askush nuk fliste serbo-malazezen, dhe gratë ishin të mbuluara, por veshjet ishin të kushtueshme dhe të mrekullueshme, për nga paraqitja e tyre qytetare dhe tradicionale dhe pse orientale. Pastaj kanë vizituar pazarin e madhe të Shkodrës, ku Cora ka bërë “shoping” me ndihmën e zotit Suma, si konsull britanik, dhe normalisht nuk kanë munguar edhe fotot e rastit. Jan, thotë se “qyteti më i madh nuk ka sovranitet” dhe qyteti është shumë i çuditshëmm e kjo nuk është romantizëm por një përshkrim, vazhdon ai. Qyteti është i ndarë nga xhamitë në njërën anë të rrugës Internacional, dhe në anën tjetër katedralet, e qyteti duket sikur ka nostalgji për kohën pas, kur kishte forcat e paqes si britanikë, gjermanë, austriakë e francezë. Pazari i Shkodrës i ka habiur udhëtarët me kostumografinë e grave nga Kastrati, Shkreli, Shala dhe Mirdita. Shkodra është si “një grua e fortë në fytyrë, por me një zëmër bujare” thotë Jan. Në portikët gjigandë të Shkodrës, që Jan nuk i kishte parë në Mal të Zi dhe Serbi, kishte brënda kopshte të bukur të krijuara nga familje bujare, të cilat ishin mbas dritareve kurioze. Intervenimin e Malit të Zi, Jan e bën të kotë, dhe një guvernator një ditë i ka thënë: Jan....ligji është i vështirë, po të mos i njohësh kush janë....!!

Po, sipas Jan, në atë kohë Shkodra ishte për vete shumë pro Angleze....nga Guvernatori i fundit, koloneli Phillips, admirali Barney, Miss Durham dhe patjetër edhe George Paget, që kishte edhe ndërtimin e vetëm british në Shqipëri. Këto kishin mbetur të pa luajtëshëm në memoriet e Shkodrës. Pastaj Jan thotë se qyteti ka njerzit e tij “nobile” dhe po të hyje thellë, kuptoje se kishte shumë familje të tilla ngado.

Normalisht Jan i bën pytje vetes se “çfarë do të bëhet me Shkodrën”?  Ai pastaj shpjegon se gjatë luftës qyteti ishte marrë nga Mali i Zi....por duhet të marrim në konsideratë thotë Jan si mik i malazezëve se “Shkodra është qyteti më i populluar dhe më i pasur në ndryshim nga populli sllav i Malit të Zi”. Po të jepnin të drejta malazezët si muslimanëve dhe katolikëve...Shkodra do të kishte marrë Malin e Zi dhe jo e kundërta....!! Tashmë Jan dhe Cora Gordon, kishin marrë vesh në mënyrë të qartë se çfarë do të thoshte realisht që Shkodra të ishte nën Malin e Zi. Kjo edhe pse në fakt, ishin disi të “dashuruar” me serbët dhe malezezët. Ato kishin kuptuar se qyteti i madh,  nuk ishte aspak një diçka sllave, jo vetëm si religjon, por as si komb dhe histori. Biles Jan deklaron edhe dëshpërimin e malazezëve që i kishin thënë se: Pa Shkodrën, nuk ja vlen të mbajmë as Cetinjën!! Akoma më shumë, Jan si një udhëtar dhe njeri që kishte njohur serbët dhe sllavët thotë për Shkodrën se: Mali i Zi me Shkodrën do të ishte si një “zbutës”i vogël dhe i pa aftë,  me një luan tepër të madh....!!

Jan Gordon kishte zbuluar në atë kohë edhe “humbjen” e madhe të Malit të Zi që e konsideron një “Shkëmbim të disa kilometrave shkëmb me qytetin më të pasur të bregut jugor të adriatikut”. Po, dhe e mbyll me thënien për Car Nikollën që ishte betuar për të marrë Shkodrën duke thënë nga ana e tij vetë Jan Gordon se ....Çfarë e gëzon një njeri që fiton gjithë botën dhe humb shpirtin e tij....!!

Por çifti Gordon në qëndrimin e tyre në Shkodër, kanë marrë edhe mendimin e një prej qytetarëve të pasur dhe të devotshëm të Shkodrës që ju ka thënë: Jemi të qetë tani, sepse fuqitë e mëdha nuk kanë kohë për të humbur mbi ne dhe nuk kemi ndërmend të rebelohemi dhe të vritemi pa kapur armët, por në qoftëse gjërat mbas kësaj lufte nuk do të rregullohen, do të jetë revolucion çdo ditë të bekuar!!
  E Jan e beson këtë, sepse e sqaron në takim me banorët për krenarinë e tyre dhe forcën e shpirtit dhe të trupit. Ai qartësisht thotë për shkodranët dhe qytetarët, por edhe për malësorët në përgjithësi, që ishin me mustaqe se: Mund të jesh edhe një lypës në Shqipëri, por përderi sa mban mustaqe konsiderohesh një burrë! Pra Jan e kishte kuptuar të gjithën këtë gjë, duke përshkruar të gjithë qytetin, takimet me njerzit e sërës së lartë dhe të popullit në përgjithësi, duke u habitur me zakonet, me pasurinë shpesh herë që nuk shikohej, për veshjen, dhe sidomos për habinë e madhe të pa mundësisë të gjithkujt për ta pushtuar, sunduar dhe absorbuar. Akoma më shumë të krijohej ideja se “ Shkodra të merrte dhe të bënte të vetin si pa dashje”. Nga ky udhëtim, çifti i pa lodhur vjen edhe një herë për të bërë “Vagabondët në Shqipëri” dhe për tu njohur edhe me Tiranën, Elbasanin, Durrësin dhe qytete të tjera të Shqipërisë. Këto të dy “vagabondë” në fakt,  mësuan duke filluar në Shkodër, qytetin ku nuk arritën të kuptonin qartë se nga ku vinte edhe madhështia e tij dhe sidomos qëndresa e jashtëzakonshme, se ai nuk sundohej. Cora ka bërë dhe disa piktura të mrekullueshme në Shqipëri, dhe nuk mungojnë edhe fotot në Shkodër, të cilat tashmë janë të njohura në perëndim.