Gjecovi dhe doreshkrimi "Kokrra kanuje"

Dorëshkrimi i Gjeçovit, një nga dëshmitë themelore të “kanunit të Lekës”

Dorëshkrimi i Gjeçovit, kapitujt dhe përshtatja e kanunit të “Lekës t’Gjin Dukës”

Studimi dhe përpunimi i Gjeçovit nga viti 1898-1928.

Nga Besi Bekteshi

Një nga dorëshkrimet më të rëndësishëm të Shtjefën Gjeçovit, është ai i titulluar nga vetë autori si “Kokrra Kanujet”  të Kanunit të Lekë Duka Gjinit. Janë fletë origjinale të shkruara me riparime dhe sqarime të thella, për një nga kanunet e rëndësishme të trevës veriore të Shqipërisë, sikundër është “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Është një punë 30-të vjeçare e Gjeçovit,  cila në përkryeshmërinë e saj si të shpjegimit dhe përshtatjes reale, por edhe të frazave të qarta, përbën edhe aspektin gjuhësor dhe organizativ të brëndëshëm në kapituj të këtij kanuni, tepër të pasur në konsideratë nga studiues dhe historianë. Një dorëshkrim i tillë i rëndësishëm i Shtjefën Gjeçovit, gjëndet në arkivin e Muzeut Historik të Shkodrës, dhe është një nga trashëgimitë më të rralla të veprës së këtij njeriu të madh të letrave, etnografit të madh, arkeolog dhe një religjonar patriot i jashtëzakonshëm me origjinë nga Kryeziu i Pukës, i lindur në 1873 në Janjevë të Kosovës. Emri i vërtetë i Gjeçovit është  Mëhill Konstandin Gjeçi Kryeziu. Gjeçovi ka filluar studimet në kolegjin fetar të Trashanit i dërguar nga Françeskanët e Shkodrës aty. Më pas, ka vazhduar studimet në Bosnje. Nuk ka lëvizje patriotike të fillimit të shekullit 20-të, që të mos ketë pjesmarrjen e një patrioti  të tillë. Por një nga punët më madhore të tij, është ajo shumëvjeçarja, e cila ka dalë në dritë katër vjet mbas vdekjes së tij në vitin 1933, pikërisht në Shkodër, qytet ku kishte lidhje të mëdha, për studimet etnografike, në doket dhe zakonet, për martesën, gjëmën, mikëpritjen dhe besën shqiptare.

Dorëshkrimi i tij mbi disa “Kokrra Kanujet” është një nga më sinjikativët  punës së madhe të Gjeçovit, në përmbledhjen dhe trajtimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Me një shkrim të rregullt dhe tepër i kujdeshëm, por edhe shpesh herë i korrigjuar për arsye të hulumtimit, “Kokrra Kanujet” është një nga dorëshkrimet që ka bërë të qartë, një nga kanunet më të plotësuar të historisë së Shqipërisë, dhe trevave shqiptare në tërësinë e tyre.

Unë jam munduar të kaloj disa fletë, të cilat kanë përbërë pikërisht “Kokrra Kanuje”.

Ja çfarë shkruan Gjeçovi në fletën ku shkruhet si kapitull XXIX, dhe pastaj është korigjuar në X4.

“Prija”, dhe natyrisht që është fjala se kush duhet të “Prijë”.

Në origjinal

I-                   A n’buk, a për udhë prija i shkon.

a-      A maa t’moçmit

b-      A maa rodit

c-      A plakut t’katundit

d-     A djalit t’fisit.

Pra është e qartë se kanuni i Lekës, përcakton se në një vaki “buke” apo rruge, ato që duhet të prijnë janë ose më i moçmi, më i fismi-rodi, më plaku ose kryeplaku i katundit, ose djalit të fortë të fisit. Kanuni është i qartë se kush, dhe ka parasysh edhe moshën dhe mëndësinë. Është e qartë se shpesh herë, nuk i plotëson kushtet vetëm një person, kështu që “Kanuni” ka pasur parasysh disa alternativa.

Një nga fletët, dhe pikërisht ajo me numër XXXIX, ka si titull “Preja” dhe thotë poshtë titullit: “Me pretue me ra pree” dhe shprehja është në kllapa.

I-                   Preja kaa edhe maren (erzin)

II-                Preeja për borxh s’merret.

Kanuni është tepër i qartë se “Preja ka erz dhe nder” dhe se nuk mund të marrësh “Prenë” për borxh.

Në kapitullin XXXVI, Gjeçovi ka sqaruar për mbi “Kaparin”.

I-Kapari t’a ban gjaan t’annen, veçse kee për t’laa shka t’jesish përtej.

Pra...thuhet se kapari të bën me gjënë tënde, vetëm se duhet larë çfarë do të nxirret më përtej.

Një nga kryeveprat e “Kanunit” dhe të shpjegimeve është edhe “Fitimi në hua dhënie”. Kanuni merret qartë dhe mirë, me të tilla marrëdhënie, dhe duket sikur edhe sot është e njëjta situatë, veçse në shumë raste e pa zbatuar.

Fleta me numër XXXIV, ka si titullim “Fitime uhanash” dhe në kllapa termi “Fajde”.

I-Fajdet mi 10% Kanueja nuk baan.

Pra është e qartë se Kanuni nuk lejon fajde mbi 10%, dhe kjo është një nga cilësitë e ardhura deri në kohët e sotme, megjithse zbatimi është disi i vështirë.

Në kapitullin për “Krushqit” Gjeçovi shkruan: Krushku i vënnit t’ja lirojë udhën krushkut mik. Një zbatim i kahershëm i Kanunit të Lekës.

Në kapitullin XXXVIII të titulluar “Doke-Bidate” At Gjeçovi ka qartësuar se:

I-Dokeja e ree n’katunn t’vjeter s’qitet. II- Kanueja nuk baan bidaat. III- Ku t’ketë giase, vehet nji pemë e ree.

Pra “nuk mund të fusësh ligj të ri kur katundi është i vjetër”, “nuk mund të nxjerrësh ligj të ri mbi kanunin” dhe vetëm aty ku ka gjasa mund të mbillet një pemë e re. Më qartë se sa kaq!!

Në dorëshkrimin e Gjeçovit janë shumë e shumë terma dhe fjali, të përdorura në një shqipe të çiltër në gegnishte, por është edhe një nga dorëshkrimet e një studimi term, për term, dhe fjalë për fjalë, të Kanunit të “Lekës t’Gjin Dukës”, sikundër shkruan vetë Gjeçovi. Kujdesi në përshtatjen  e së shkruarës shqip, dhe studimi kaq vjeçar në këtë dorëshkrim, përbëjnë një nga kryeveprat e shkruara, të një prej patriotëve dhe gjuhëtarëve të shqiptarizmës. At Shtjefën Gjeçovi me dorëshkrimin e tij “Kokrra Kanuje”, na ka lënë trashëgimi jo vetëm studimin e tij të Kanunit të Lekë Dukagjinit, por edhe shqipen e kulluar të tij dhe patriotëve të kohës.