Shkodra "Mbreteria e karnevalit" dje dhe....sot!

Kol Shiroka dhe vargu i karnevalit shkodran.

Kol Shiroka dhe poezia karnaveleske shkodrane e viteve 30-të.

Dëshmitë e karnavalit shkodran dhe tradita e bejtes, apo vargut karnevalesk.

Besi Bekteshi.

Nuk ka dyshim që Shkodra është qyteti më i vjetër i trashëgimisë të karnevalit që pa ka ardhur nga tradita Veneciane. Nga kjo trashëgimi e ardhur sipas të dhënave kryesisht gojtare nga tregtarë shkodranë në gjysmënn e shekullit të 19-të, kulmi ka qënë karnevalim i viteve 30-të të shekullit të kaluar. Në atë kohë Shkodra kishte një sistem të mirë “piace” dhe po ashtu liri të karnevalit dhe shfaqeve. Kishte organizatorë të jashtëzakoshëm, artistë dhe fonde të mbledhura për “Karneval”. Por në fakt, një nga sistemet e rëndësishëm të kulturës së karnevalit shkodran, ishte vargu-artistik dhe bejta e karnevalit. Ajo ishte edhe thelbi i karnevalit, por edhe idea përçuese e tij. Pa vargun karnevalesk   praktiktikisht nuk mund të konsiderohej një karneval i plotësuar. Dalja me karroca dhe maska, por edhe me trupa që demostronin idenë e karnevalit, shoqëronin në fund të fundit pikërisht vargun dhe poezinë karnevaliske. Ishte një traditë dhe në krye të kësaj tradite ishin “grupet organizatore” që kishin artistë dhe njerëz zë letrave dhe kulturës, por edhe zejtarë të cilët akoma përbënin një bërthamë arti në atë kohë në qytetin e Shkodrës. Padyshim që më i madhi, më i arrituri dhe më i përmënduri jo vetëm në Shkodër ishte Kol Shiroka. Kole Shiroka u lind me 16 gusht të vitit 1900 në Shkodër. Mbas rrugëve të mergimit Kola vjen përfundimisht në Shkodër. Tani ai profilizohet dhe i “dorëzohet”profesionit te berberit, ndonëse nuk e ka me qejf. Keshtu, hap një dyqan në lagjen Gjuhadol. Shpesh dyqani kthehet ne studio e në klub ahengxhinjsh. Mirëpo në këto dugaja dhe lokale është edhe bazamenti i humorit dhe artit të Shkodrës. Kola nis të pikturoje e së bashku me disa shokë, formon edhe një orkester. Gjithashtu, ai do te jete i pranishëm edhe si instrumentist në Kafe të Madhe, duke i rene xhezit e duke shoqeruar profesorin italian Muc, që i binte pianofortes. Kola, ne orkestren që do të formoje, do të jete bashke me Kole Lufin e Kole Vjerdhen. Tre Kolat... se bashku ishin thjeshtë një rastesi. Pervec kitares, Kola do t’i bjerë edhe violinës, mandolinës, bracit, etj. Më vonë, me disa miq te tij si: Cin Daija, marangoz, Simon Rranxi, kepucar, Luigj Dajci, mekanik, Ndoc Tivari, Loro Kovaci, Shuk Paloka, Kole Krajni, Gjon Kole Daja, Shuk Radoja, etj që formojne shoqerine “Rozafa”, me 1918. Prej këtij organizimi, rrjedhin edhe shumë të tjerë, në mënyrë të veçantë për artin skenik, humorin dhe karnevalet në Shkodër.
Vargu karnevalesk është “institucionalizuar” afër viteve 28-29 të shekullit të kaluar, por afishe dhe botimen të tij ka disa të viteve më vonë, në Muzeun e Shkodrës.

Një nga cilësitë e kritikës karnevaleske në Shkodër është e drejtpërdrejta dhe morali në shoqëri.

Ja se çfarë vargëzohet në 23 shkurt të vitit 1933 nga “Grupi Argtimuer”.

Dhe doktorat janë tërbue

Kah i kanë mbushë xhepat me arë

Hordheku vjen tuj u shtue

E ato kanë ishtiharë

Asht kollaj për me e dijtë

Si bahet nieri zenjin

Merr pesë frang për nji vizitë

Dy dekika, ma nuk rrin.

Mandej të nisë te barnatori

Për pa ba kurrfarë hesapit

Se ndër to sot lot pazari

Porsi mishi në dorë të kasapit.

Kuer del nieri me recetë

Barnetarët me kërkue

Diku pesë, diku pesëmbëdhetë

Kurrnji çmim se gjen caktue.

Patjetër që historia përsëritet, dhe karnevali në Shkodër, tregonte, akuzonte dhe demaskonte veset e një shoqërie, shtrese, por edhe fillimi të një ndjenje shoqërore që kërkonte drejtësi sociale.

Kol Shiroka në vitin 1935 tregon edhe në vargun e  vet, se ka gjashtë vite që merret me këtë poezi karnevali kur thotë: Tash gjasht vjet qi kem fillue, nuk kam pasë tjetër qellim, veç kësaj ditë formën me ndrrue, e me e sjellë në modernizim.

Shiroka ka kapur një nga veset e shoqërisë, e cila sillet tepër sipërfaqësore, qëndron e veshur mirë, por nuk merret me familjen, me fëmijën dhe ankohet e ankohet.....por duke qëndruar në klube. Ngjashmëria me sot është diçka e jashtëzakonshme. Akoma më tepër se në vitin 1934, Kol Shiroka vëren “modernizma e luks”, por brënda janë të zbrazët, kot, dhe pa dyshim artificialë.

Shkodra ishte një pararojë atëhere e modernizmit në jetë, dhe kontradiktës së madhe në shoqërinë akoma jo të mirë konsoliduar, në qytetërim.

Ja si vargëzon Shiroka në karneval dhe krizën e vitit 1934.

Kuer do herë nuk asht kurr vonë

Popllit vrejtjen me ja hekun

Me e nxitë ma fort të punojnë

E ma pak luksin me ndjekun

Me krevata e koleti

Shami të mëndafshtë për nen tabare

Per mbi kpucë kanë veshur geti

E çibukët në gojë si sumare

Le me lila e pompeja

Edhe thojt i kanë lustrue

Krehun flokësh mbas modash te reja

Burrat ftyrën të puderue.

E sa ka dert në kjoftë te shpija

Zjarmi e drita i mungojnë

Për buk ndoshta i kjanë fmija

E për ta as pak smendojnë.

Thonë se kriza na ka mlue

Shoqi shojnë i kjamë me lot

E mejhanet me i kërkue

Për nat të gjitha i gjen plot.

Asht për të ba tepër çudi

Gjith kjo pare kah na doli

Ner kafet ma me randsi

Dit as natë nuk pushon zholi

Me Paris jem barazue

Në qillë ka mërrijtun eleganca

E sna del fmive me i çue

Kryet javet nji herë planca.

Shiroka rebelohet, jo vetëm anës qytetëruese, por dhe mënyrës si qytetërohesh në atë kohë një pjesë e shoqërisë. Një pjesë të madhe të shoqërisë që “dukeshin”, jetonin si në përralla për sy të botës, dhe pastaj në familje apo në qelizën e shoqërisë, ishin deficitarë të mëdhenj. Shiroka kritikonte vesin e qejfit dhe kumarit, në kurriz të familjes, apo edhe ankesën për krizë, dhe pastaj harxhimin e lekëve në lokale, kumar dhe qejfe.

Në vitin 1935, Shiroka dhe grupi i tij që normalisht ishin të organizuar edhe për aktivitete të tjera, kërkon ndihma nga populli. Ai thotë në varg: Po mjerisht kjo krizë e shkretë, nder veprime më ka pengue, e prandej kam da ketë vjet, ndihmë publikut me i kërkue. Kot me i lanë me na kalue, tham se ju nuk e pranoni, pra, ma s’mirit me i kremtue, po ju lutena të na ndihmoni. Si gjithmonë diftou shkodranë, zemër bardhë e në shpirt i gjallë, se njatë ndihmë qi ke me dhanë, ke për të thanë i kjoftë hallall. I sinqertë dhe i drejt për drejtë, Kol Shiroka, ose “Mbreti i Karnevalit”, i kërkon ndihmë njerzve dhe normalisht ajo ndihmë, si gjithmonë në Shkodër është dhënë.

Shiroka në vargun e karnevalit kritikon edhe vesin tjetër të emërimeve të njoftunisë, farefisnisë apo edhe të punësimit të injorantëve. Ai shkruan në vitin 1936: Ne paç pasun ndoj kushri, Ministër o Deputet, ka pas të drejtën e nëpunësisë, pa dijtë me shkrujt emnin e vet. Sinjikative dhe e qartë, por ai po në këtë vit thotë: ....Paraqet popullin shqiptar, i cili ka qenë dikuer, fund e majë veshun në ar. Pastaj shton: E njaj ar qi ka pasë veshë, kah mendoni se ka shkue, njikto hajna ja kanë s’deshë, e ndër banka janë kanë çue......!!

Akuza është për klasën politike në përgjithësi, dhe Shiroka nuk ka asnjë ndalesë, ta këndojë si një varg karnevali.

 Kol Shiroka ka mbetur njeriu i madh i artit dhe vargut, por jo vetëm për “Karnevalin”, por për shumë e shumë bejta e batuta, dhe pse jo,  shfaqe në qytetin e madh dhe tradicional të Shkodrës. Ai është një nga njerzit më të cilësuar të veçorisë artistike që ka Shkodra, dhe patjetër kjo veçori është pikërisht Karnevali dhe sidomos poezia, vargu dhe kritika që e përshkonte atë.