Albanian Escape historia e amerikaneve 1943

Historia e 13 infermiereve amerikane sebashku me shoqeruesit e tyre te ulur forcerisht diku ne Elbasan ne vitin 1943. Udhetimi 800 km dhe ballafaqimi me veshtiresite e ndjekjes nga gjermanet. Sherbimet sekrete britanike dhe amerikane ne veprim dhe bashkepunimi me forcat partizane dhe diku edhe ato balliste e nacionaliste. Histori e patrajtuar qarte nga historianografia shqiptare.

Agjente dhe aktore ne luften e dyte boterore ne Shqiperi

Dy aktorët agjentë të SOE dhe OSS, gjatë luftës së dytë botërore në Shqipëri.

Dossier-koment

Besi Bekteshi

E fshehur për shumë kohë, e bërë tabu përsa i përket anglo-amerikanëve për tu përmëndur, historia jo vetëm nuk është thënë, por as konsideruar. Vjen një ditë dhe habitesh se si një aktor i famshëm si Anthony Quayle ose sir Anthony Quayle ka qënë një major në shërbim të të famshmes SOE, ose Special Operations Exekutive si forca e spiunazhit dhe zbulimit britanik në Luftën e Dytë Botërore, por.......në Shqipëri. E jo vetëm Quayle, që ka luajtur filmin kolosal “Topat e Navarones”, por edhe Sterling Hayden si një nga trupat më të bukur të Hollivudit, ka qënë një anëtar i OSS-së ose pararendëses së CIA-s amerikane si agjent në Shqipëri, por me pseudonimin John Hamilton. Anthony Quayle ka lindur në 7 shtator të vitit 1913 në Ainsdel Sefton në Britani dhe ka luajtur në shumë filma me luftë dhe spiunazh duke fituar duartrokitjet e kritikës dhe publikut.  Mirëpo për këtë, nuk është për tu habitur shumë sepse ai ka shërbyer si agjent në Shqipëri gjatë luftës së dytë botërore dhe ka pasur gradën major. Me veprimet e tij në retrovijën gjermane dhe marrëdhëniet e rezistencës dhe partizanëve shqiptarë, ai ju ka shërbyer në mënyrë të shkëlqyer aleatëve në sforcot e tyre në luftën kundër gjermanëve.  Filmat e tij më të njohur të linjës së luftës janë “Beteja e Riva del Plata” 1956, “Topat e Navarones” 1961 si ide për në Shqipëri, por regjizura e konsideroi të përshtashme të modelohej ngjarja në Greqi, “Operacioni Crosbow” i vitit 1965, 21 orë në Munih 1976, dhe ne kohë fitoi reputacionin e një prej aktorëve më të kualifikuar të shekullit 20-të.  Ai që i ri ka ndjekur shkollat më të mira dhe formimin në Rojal Akademi për artin dramatik në Londër. Nga 1948-56 ka qënë drejtori i Memorial Shechespeare Teatre dhe ka vazhduar të luajë filma si “Lorencin e  Arabisë” 1962, “Rënia e Perandorisë Romane” në 1964, “Ana  e një mijë ditëve” me një oscar “nomination” në 1969. ka luajtur shumë role në miniseri dhe në vitin 1985-së ka marrë titullin “Sir” dhe është shpallur kavalier i Britanisë së Madhe për pikërisht punën e madhe të bërë. Vdiq nga kanceri në vitin 1989-të ne 20 tetor. Quayle ishte pjesë e nënseksionit të forcave SOE ose Special Operations Exekutive, me qëndër në Kairo që kishte një bazë të avancuar në Bari e dizenjuar si emër “Forca 266” mbas vitit 1943 për të ndjekur operacionet në Shqipëri. Në fakt është Julain Amery në Beograd, që filloi ndërtimin e seksionit D, e pastaj Fanny Hasluck formoi një nukël për në Shqipëri. Aty janë përpunuar për të ditur si zakonet dhe momentin e klimatizimit sidomos në zonat rurale dhe fiseve, por dhe grupeve të ndryshme në Shqipëri. Misionet dhe njerzit e SOE-së kanë pësuar vdekje dhe kanë pasur shumë peripeci në Shqipëri dhe pikërisht në kohën e Quayle që thotë në kujtimet e tij “se ishte jo e përshtashme për të të përgjonte gjermanët”. Kanë vdekur dy misione të mëdha të SOE-së me rrëzimin e dy avioneve Halifaks në Shqipëri. Koleneli Nicols Artur vdiq nga kangrena mbas një eksplozioni dhe një pjesë e së vërtetës është në filmat e Quayle-s.  Hill vdiq në një aksion kundër armikut, Roberts vdiq në ndjekje mbasi ishte kapur nga armiqtë, dhe mbasi arriti të arratisej dhe ky detaj ka dalë në filmat e majorit të SOE-së britanike aktorit Quayle. Brigadieri Devis është kapur nga gjermanët në Shqipëri në janar të vitit 1944, sëbashku me Jim Ceshire, por edhe me kapitenin Traifon, por edhe me ushtarin Smith. Një nga humbjet më të mëdha të ishte vrasja nga një bombardim i gjermanëve i Philip Leik vetëm gjashtë javë mbasi ishte zbarkuar në Shqipëri. Ky është momenti kur ka punuar edhe Anthony Queyle.

Njerzit e SOE-së në Shqipëri kanë pasur privacione të mëdha, dhe jo vetëm që kanë dhënë jetën, por pothuaj kanë qënë vetëm dhe midis grupve rivale të komunistave, ballistave dhe nacionalistave përballë gjermanëve. SOE, nuk arriti kurrë të bindë sipas dokumentave të dala kohët e fundit asnjëherë fraksionet shqiptare për bashkim të plotë, dhe kështu lufta sipas tyre ishte edhe kundër gjermanëve dhe me njëri tjetrin....pothuaj si në Jugosllavi. Mbështetja e SOE ishte dukshëm në anën të komunistëve dhe delagacioni - misioni i tyre,  ishte deri në prishjen e plotë me shtetin e Hoxhës, më i shumtë te forcat komuniste.

Aktori ka shkruar disi në kujtimet e tij dhe vështirësitë e mëdha atje. Ai ka përshkruar tribalizmin si njerzor dhe ushtarak në organizim, dhe u sëmur rëndë nga malarja dhe tifoja.  Ky njeri më vonë i artit, ka mundur ti afrohet edhe Enver Hoxhës dhe shtabit të tij, por edhe të operojë në shumë vënde të ndryshme si një agjent i SOE-së britanike.  Te “Topat e Navarones” ku luan me G.Peck, A. Quin, I.Papas, Queyle ka luajtur pikërisht Queyle.

Normalisht që historia e aktorit amerikan Sterling Hayden është më e vogël dhe aktiviteti i tij në Shqipëri më i pakët, sepse ai operoi më tepër në Jugosllavi. Aktori amerikan Sterling Hayden ka lindur në 26 mars në Nju Xhersi të Amerikës.

Ai ka vdekur në 1986-të pikërisht me 23 mars nga kanceri në prostatë në Kaliforni. Ka qënë i gjatë 196 cm dhe ka marrë titullin “Burri më i bukur i filmave” nga Paramount. Ka kryer shkollën e Uasoki School Dekster dhe ka takuar produktorin Grifit te Paramountit dhe mbasi ndodhi Perl Harbur vendosi të futet në COI dhe pastaj OSS me pseudonimin John Hamilton me të cilin është njohur edhe në Shqipëri, prandaj nuk është bërë lidhja e tij si aktor i madh me emrin Hayden.  Ai ka bërë shumë aksione sekrete në Shqipëri dhe një është edhe ndihma për të shpëtuar inferimieret amerikane në bashkëpunim me britanikët. Ka qënë në bashkëveprim me komunistët shqiptarë dhe sidomos me atë jugosllavë, të cilët e kanë çuar deri te shtabi i Titos. Hayden është bërë një amirator i komunistëve dhe sidomos atyre jugosllavë, aq sa më vonë në Hollivud i dolën edhe fjalë për qënien e tij anëtar i partisë komuniste. Gjithsesi Sterling sqaron shumë mirë se kush ishin komunistët shqiptarë, vështirësitë e mëdha, në aksionet e OSS ose CIA-s në ditët e sotme dhe po ashtu edhe të ndarjes së madhe të forcave nacionaliste dhe komuniste në Shqipëri. Ai ka botuar dy libra të sukseshëm dhe ka luajtur në dhjetra filma të Hollivudit, por normalisht jo me famën e kolegut britanik Queyle, por me famën e një gjigandi të bukur të Hollivudit. 

Gjithsesi deri tani te ne,  nuk i është dhënë fama e duhur si njerëz të agjenturave britanike dhe amerikane me veprim në luftën e dytë botërore në Shqipëri. Njerzve që janë lidhur dhe biseduar deri në shtabet e përgjithshme  ushtrive partizane dhe shqiptarëve në përgjithësi, por dhe njerzve që kanë bërë aksionet e zbulimit dhe sabotimit të ushtrive pushtuese gjermane. Të dy janë dekoruar edhe për shërbimet e tyre të lavdishme gjatë luftës, dhe për artin e tyre të madh. Aq më pak në Shqipëri, që as i kanë përmëndur, dhe as i kanë respektuar sëpaku duke ditur se mbas luftës u bënë aktorë të njohur. Kjo harresë dhe mungesë është në vazhdën e shumë e shumë të tjerave që në një farë mënyrë na lidhin me perëndimin dhe sidomos me anglo-amerikanët.

Historia e 13 infermiereve amerikane ne Shqiperi 1943

Historia e pa trajtuar,  në nëntor 1943 e infermiereve amerikane  në Shqipëri.

Koment-dossier

Besi Bekteshi

Në të gjitha historitë që e lidhin edhe luftën e një populli, por edhe të aktivitetit partizan dhe antifashist me britanikët dhe amerikanët, një nga më interesantet dhe më prekëset është ajo e “13 infermiereve amerikane të ulura jo në destinacion, por në teritorin shqiptar të pushtuar nga gjermanët”.  Është një histori që fillon me 8 nëntor 1943, por e 9-të javëve dhe 800 km të bëra nga grupi i amerikaneve, të raskapitjes dhe ndjekjes, të zbulimit britanik dhe bombardimit gjerman, por dhe ndihmës së partizanëve dhe shqiptarëve për ti shpëtuar këtë infermiere. Kjo histori e botuar në 1999-tën nga Agnes Jensen Mangerich, ka një model të jashtëzakoshëm të përshkrimit të fakteve, por që te ne nuk ka bërë ndonjë zhurmë kaq të madhe për të riparë, dhe më mirë të themi vërtetuar, disa fakte që cilat historia e komunizmit dhe diktaturës, nuk ka dashur ti thotë.  Infermiera Agnes sëbashku me 12 koleget, janë detyruar të ulen në Shqipëri si nga pamundësia dhe furtuna dhe ndjekja e avioneve gjermanë. Por tanimë fillon historia e zbarkimit në teritorin e pushtuar nga gjermanët në Shqipëri si të 13 infermiereve dhe shoqëruesëve të tyre, dhe  normalisht është edhe monitorimi dhe shqetësimi i madh i Presidentit Roosevelt, për jetën e këtyre infermiereve tepër në rrezik.  Ato janë mitraluar nga avionët gjermanë në kërkim, të cilët kanë bombarduar posaçërisht për to. Po ashtu edhe tentativat për një “urë ajrore shpëtimi”, e cila është kuptuar nga gjermanët dhe nuk ka mundur të kryhet.  Infermieret kanë qënë në një kohë të ftohët dhe me shumë pak ushqim, dhe në kushtet e jashtëzakonshme të luftës, duke kaluar maleve për të shpëtuar dhe të ndihmuar nga shqiptarët dhe partizanët. Libri i Agnes, që tregon historinë e famshme dhe jo shumë të njohur për shqiptarët dhe që  infermieria Anges e ka shkruar në mënyrë respektuese për shqiptarët, është një histori aventure dhe heroizmi të përbashkët që ka pasur një fund të mirë me largimin nga Shqipëria të infermiereve.  Bujaria e shqiptarëve për të shpëtuar amerikanët nga ndjekja e pushtuesve është një diçka tepër sinjikative në librin e Agnes. Trajtimi i vështirësisë në ndjekje nga gjermanët, një vënd në kaos lufte dhe kulture të pa njohur, e bëjnë këtë libër një model që tregon në fakt edhe Shqipërinë në sytë e të huajve. Nuk është vetëm një pjesë e aventurës dhe heroizmit të gruas amerikane, por edhe të një miqësie me njerzit e vëndit që ndihmojnë vazhdimisht. Kurrajo e amerikaneve është në libër, mbas asaj të shqiptarëve për të ndihmuar dhe po ashtu për ti ballë luftës në përgjithësi. Libri është një teatër lufte shumë pak i trajtuar nga historianografia jo vetëm e jona. Po, i mungon edhe botës një diçka e tillë. Nuk e kanë pasur mëndjen të huajt të një aventurë heroike e tillë, dhe diktatura në Shqipëri nuk e ka përmëndur duke e fshehur nga të gjithë. Tashmë libri është në anglisht i gjithi në rrjete sociale, por vëmëndja e jonë nuk ka qënë aspak në këtë drejtim, për të pasur edhe një aspekt tjetër lidhjeje dhe respekti jo vetëm me SHBA-të,  por edhe me britanikët që me forcat e tyre të inteligjencës u bënë shkak që infermieret të kalonin më në fund në zonën e tyre të sigurtë.

Normalisht që britanikët kishin lidhjet më të forta si me patizanët, ballistët dhe legalistët në Shqipëri. Misionet e tyre ishin në të gjitha pikat e rezistencës shqiptare dhe veprimtaria e tyre ishte fondamentale për shpëtimin e amerikaneve, të cilat po vuanin në malet e Shqipërisë.

Nuk kanë dashur ta bëjnë të ditur këtë histori, nuk i kanë dhënë vlerësim, nuk e kanë bërë të bujshme dhe për një diçka të tillë ka shërbyer edhe “lufta e ftohtë”, por tani kjo histori është një diçka e mrekullueshme të dihet dhe do të ishte skenari më i bukur për një film.

“Ikja nga Shqipëria” e infermiereve është një histori e patreguar, por e mrekullueshme, e cila i ka shoqet e rralla për nga drame dhe pjesmarrja në të. Kjo histori në ditët e sotme i duhet shtuar shumë e shumë historive të cilat përbëjnë të vërtetën e luftës së dytë botërore. Pra, duhet vendosur në vëndin e saj të merituar edhe nga ne. Ja vlen të rishikojmë historinë, por është akoma më e rëndësishme të zbulojmë atë histori që nuk është dhënë fare, nuk është përmëndur respektivisht dhe drejtësisht. Historia e mësipërme është një nga të tillat, dhe e kalon për nga drame dhe rëndësia shumë e shumë ndonjë histori, që “na e kanë treguar përditë” dhe që ndoshta nuk ka ndodhur kurrë.