Zbulohen për publikun në origjinal, dramat e para shqiptare të Kol Gurakuqit.

  Tashmë origjinalet e autorit shkodran janë pjesë e publikut

                     

 Dossier

Besi Bekteshi

Kush janë dramat dhe pjesët e para  të vendosura në skenë, të aprovuara ligjërisht, të konceptuara si të tilla dhe të dala nga një shoqëri zyrtare në Shqipëri? Në shumë referenca dhe shkrime autorë janë munduar të kalojnë në pasazh një pjesë veprash dhe autorësh. Por  padyshim janë pjesët e të madhit Kol Gurakuqi, ose njeriut i cili edhe në bashkëpunimin e njeriut tjetër të madh të patriotizmit dhe letrave Hil Mosi, ka sjellë në artin shqiptar, si një veçori e madhe kulturore e qytetit të Shkodrës. E kam fjalën te dorëshkrimet në origjinal të Kol Gurakuqit. Pra një autor dhe aktor i viteve 1919-të,  nga dera e nderuar e Gurakuqve në Shkodër, të cilat janë padyshim dhe pjesët autentike që shërbejnë për të kuptuar se kush janë pikërisht pjesët e tilla teatrore të vendosura zyrtarisht dhe ligjërisht të parat në Shqipëri. Tentativa në Shkodër ka pasur prej kohe edhe më përpara, por ishin jashtëzakonisht të dobëta dhe realisht modele religjonare të klerit kaltolik në qytetin më të madh shqiptar të atyre kohëve. Unë po flas për vitin 1919-të, kur ishte sapo formuar shoqëria “Vllaznia” e Logarecit dhe Nivicës dhe praninë e madhe të Mosit, dhe ku pjesa kulturore e saj kishte Kol Gurakuqin si një njeri telent, të dramatizimit dhe luajtjes si aktor në pikërisht aktivitetet e shoqërisë së famshme. Një pjesë e publikut,  ka shumë vështirësi të kuptojë sot, por një nga kryeveprat ishte aktivizimi i fëmrës së parë dhe pikërisht Roza Shoshit, në të parën femër në rolin e femrës në Shqipëri. Në Arkivin e Muzeut të Shkodrës, repertet e orgjinalit dërëshkrim të Gurakuqit, janë prej kohësh, por sot janë domen i publikut të gjërë, të cilit i zbulohen me rëndësinë e tyre të jashtëzakonshme. E para për të cilën kam shkruar dhe unë është “Erminia e Vorfën” e konsideruar “Dramë dashurije” nga Kol Gurakuqi, dhe ka tre akte dhe 1 tablo. Padyshim, është në vitin 1919-të, dhe verën e këtij viti është vënë në skenë rregullisht nga trupa e shoqërisë. Kol Gurakuqi, është tërhequr si motiv nga një film, dhe pastaj ka bërë (përshtatur) dramën dhe normalisht rolin e qartë të femrës së parë shqiptare ose Roza Shoshit, dhe kur ndërkohë ishte tërhequr sipas autorit të studimeve Prendushi pikërisht në kushtet e fanatizmit Tusha Brahimi, në rolin e Magdalenës të cillën e luajti vetë Kol Gurakuqi. Ishte tentativa e madhe e “Vllaznisë” së patriotit të madh Mosi, që duhej dhe po kalonte në këtë drejtim. Por tashmë, është për publikun dhe idili me një pamje  titulluar “Shqypnija” e cila është vënë rregullisht dhe ligjërisht në skenë në 3 prill 1919-të. Po kështu, kjo pjesë është në origjinal me shkrimin e Gurakuqit në Arkivin e Muzeut të Shkodrës, dhe përbëjnë artefaktet e para të pjesëve teatrore që janë themeli i teatrit dhe dramave të para shqiptare të vëna në skenë dhe me spektator, firma dhe vula, bileta, dhe deri leje nga Bashkia e Shkodrës dhe guvernatori i kohës. Kjo është dhe kryesorja e rëndësishme për pjesët e para teatrore në Shqipëri. Ndërsa “ Erminia e Vorfën” është shfaqur në 10 gusht 1919-të, dhe ka pasur polemika të mëdha në qytet. Por padyshim, ka qënë guximi qytetar i madh i asaj kohe.  Pastaj është tragjedia me pesë pamje “Vjollca”, e pashfaqur, është gjithashtu një dorëshkrim origjinal i të parit dramaturg që Shqipëria njeh, si një person që ka shkruar dhe vendosur në skenë rregullisht prodhimet e tija në dramë dhe komedi. Është po ashtu dhe një inskenim si përrallë  dhe padyshim komedi  titulluar“Nastradini”, por deri më sot, nuk ka kurrfarë sigurie se është shfaqur rregullisht një komedi e tillë dhe guximtare në kohën e saj.Padyshim më vonë janë bërë përpjekje të tilla. Interesante është se në Arkivin e Muzeut, është dhe një dorëshkrim origjinal dhe me shkrimin autentik të Gurakuqit që nuk ka fletët e para, dhe nuk mund ti dihet titulli dhe mendohet se ështrë diçka midis Kristo Flloqit dhe Gurakuqit, duke qënë se personazhet janë nga jugu. Mund të jetë edhe se Gurakuqi, ka dashur ta riprodhojë. Gjithsesi, nuk ka për një diçka të tillë, as postera, dhe nuk ka të dhëna se është vendosur në skenën e Shkodrës një diçka e tillë si dy vepra të tjera të Flloqit më pas. Mbas 1919-tës, Shkodra ishte një kryevepër drame dhe komedie, por edhe akteve gjimnastikore të shumta, por që gjithsesi kishin edhe dorën dhe mendjen e Gurakuqit në shumë e shumë vendosje në skenë të veprave të mëdha teatrore. Nuk është në arkiv, por dihet si komedi dhe pjesa e Kol Gurakuqit e titulluar “A thue me do xhanëm”. Gurakuqi mbas viteve 1921, ka shetitur si një “kryesekretar gjykate” dhe ka lëvizur nga Shkodra për në Pogradec, Korçë, Tiranë, Elbasan, sërish në Korçë, sërish në Elbasan,  dhe Tiranë në vitin 1943.  Ai doli në pension në Tiranë mbas çlirimit, dhe vdiq në vitin 1962. Babai i tij Kin Gurakuqi, ishte djalë xhaxhai me Pjetër Gurakuqin, ose babai i Luigj Gurakuqit. Padyshim të rëndësishme janë dhe vëniet në skenë të komedive të Molierit “Kopraci” dhe  po ashtu përshtatja “Mjek me përdhuni”. Ishin aktor të jashtëzakonshëm të kohës si ai dhe vetë Mosi, dhe kujdeseshin për dokorin dhe rekuizitën si dhe efektet e tjera skenike dhe pikërisht për të tilla gjëra, edhe pjesët teatrore ishin të parat në Shqipëri dhe që lartësonin qytetin e Shkodrës. Ishte qyteti që jo vetëm vinte në skenë, por dhe prodhonte drama dhe komedi për herë të parë në Shqipërinë e mbas pushtimit shumëshekullor, dhe këto tentativa ishin ligjore. Ai ka luajtur në “Shërbëtori i dy zotnijve”, e pështatur dhe e përkthyer nga Mosi, dhe shumë pjesë të tjera.

Vitet e para të “Vllaznisë” ishin dhe ato kryesoret në aktivitetin e Gurakuqit, dhe më vonë nga lëvizjet ai u shkëput, por në fakt dorëshkrimet e tij, dhe aktiviteti i shumtë në dy tre vitet e para, ishin dhe gjurma më e lartë e artit dhe dramë apo dhe komedisë shkodrane dhe shqiptare. Ky është dhe modeli që duhet vendosur qartë në rendin e gjërave. Ka pikërisht kjo gjë rëndësi, se “kush ishin të parët” që vendosnin në skenë dhe prodhonin apo shkruanin për të vendosur pikërisht në skenë”.

E fundit e origjinaleve të dramaturgut dhe një nga aktorëve të parë shqiptarë si Kol Gurakuqi, është shkrimi, mënyra e të shkruarit me një gjuhë jashtëzakonisht të pastër dhe kulturuar, me dijeni artistike dhe pastërti liunguistike, që edhe sot është për tu pasur zili. Nxjerrja jo vetëm për publikun dhe për studim i këtyre materialeve thelbësore të dramave dhe pjesëve teatrore të para zyrtare shqiptare, është një moment për të bërë dhe bilançin e vërtetë të ecurisë së këtij arti në Shqipëri. Edhe në këtë rast, si shumë e shumë raste të tjerë të artit, tregtisë dhe kulturës në përgjithësi, dhe teatri apo drama dhe komedia janë një fillim krenar i Shqipërisë në qytetin e Shkodrës. Në Arkivin e Muzeut të Shkodrës, janë pikërisht këto dokumenta dhe artefakte të jashtëzakonshëm, që bëjnë diferencën me vëndet e tjera, dhe që mbushin me krenari qytetin e madh të veriut dhe publikun e gjërë.